در معماری، هر طرح يك سيستم است. طراحی فرايندی است که از تفکر شروع و به يک محصول (بنا) ختم می شود، بنا محصول تجسم و تخیل، تفکر است.
۱) روش طراحی فرم گرا: برای طراحی بناهایی مثل سینما، تئاتر، موزه، فرهنگسرا و تا حدودی بناهای مذهبی می توانیم از چنین سبک و سیاقی استفاده کنیم.
۲) روش طراحی عملکرد گرا: برای طراحی ساختمان هایی مثل بیمارستان، مدرسه ها و برج های مسکونی مورد استفاده قرار می گیرد.
زیرا هیچگاه نمیتوان از وقایعی مانند زلزله و یا سونامی جلوگیری کرد، اما میتوان با رفتارشناسی این حوادث، بخوبی در مقابل آنها ایستادگی کرد و حداقل خسارات جانی و مالی را متحمل شد.
تحقیقات و پژوهش ها در این زمینه، پس از سونامی ویرانگر سال 2004 که در اقیانوس هند رخ داد، افزایش یافت و به نتایجی دست یافت. یکی از نتایج، حاصل تحقیق گروهی اندونزیایی به نام Solus 4 بود که یک ساختمان شناور را طراحی کردند.
این ساختمان دقیقا بر اساس ویژگی های امواج سونامی طراحی شده است و کاملا منطبق بر رفتار سونامی است. تمام انرژی های این ساختمان از امواج دریا دریافت میشود. بدنه این ساختمان به شکل منحنی بوده و بسیار مقاوم در برابر نفوذ آب و ضربه می باشد. تکنولوژی ساخت این ساختمان کاملا سازگار با محیط زیست است.
آشنایی با بعضی از هنرهای اروپایی مانند نقاشی و اقتباس از آن از دورة صفویه آغاز شد، اما در آن دوره هنر معماری از غرب چندان اثر نپذیرفت، در حالی كه اقتباس از معماری اروپایی در دورة قاجار به صورت‌های گوناگون از جمله اقتباس برخی از عناصر تزئینی مانند نقوش سرستون‌ها یا نقوش تزیینی بالای سردر ورودی‌ها تا اقتباس از بعضی عناصر معماری مانند سنتوری‌ها و فرم پنجره‌ها و حتی در مواردی اقتباس كامل تركیب حجمی و عناصر یك ساختمان صورت می‌گرفت. بنابراین تقلید از معماری اروپایی و روسی از دورة قاجار به‌صورت آشكار و ملموس در ایران آغاز شد و همراه با تحولات و دگرگونی‌هایی كه در سایر اركان و پدیده‌های اجتماعی ایران مانند عرصه‌های سیاسی و حكومتی رخ داد، ادامه یافت. این اقدام غالباً نوعی تجددخواهی و پیشرفت به‌شمار می‌رفت. در متون دورة قاجار به این موضوع با دیدگاهی مثبت توجه شده است. برای نمونه میتوان به مطلب روزنامه شرف و شرافت دربارة عمارت خوابگاه كه در مجموعه ارگ تهران بود، توجه كرد. در این روزنامه چنین نوشته شده است: «این عمارت مباركه به وضع و طرح یكی از عمارات بسیار خوب فرنگستان است.این عمارت بدیع‌الوضع خوابگاه كه عمارت مجرد منفردی‌است، مایل به طرف شمالی حیاط حرم‌خانه مباركه بنا شده و چهار طرف آن مفتوح و منفصل از ابنیة دیگر است.»
تقلید از معماری اروپایی و روسی در دوران رضاشاه نیز ادامه یافت و بناهای متعددی با طرح‌های كاملاً غیر ایرانی طراحی و ساخته شدند. ساختمان تلگراف‌خانه و عمارت بلدیه در میدان توپخانه و عمارت پیرامون میدان حسن‌آباد از نمونه‌های چنین اقتباس‌هایی هستند. به عبارت دیگر نه تنها فضاهای معماری، بلكه بسیاری از انواع فضاهای شهری نیز از این تحول و دگرگونی تآثیر پذیرفتند.
در این دوره گرایش خاصی در معماری ایرانی پدید آمد كه آن را غالباً سبك ملی یا نوعی باستان‌گرایی دانسته‌اند. این گرایش به سبب شكل گرفتن نوعی ناسیونالیسم در ایران كه از احساسات ملی‌گرایانه پدید آمده در منطقه نیز تأثیر پذیرفته، شكل گرفت و بازتاب آن در معماری به‌صورت سبكی بروز كرد كه در آن از عناصر معماری باستانی ایران استفاده می‌شد. ساختمان شهربانی كل كشور كه در آن از تركیب حجمی، سرستون‌ها و كنگره‌های تخت‌جمشید استفاده شده و نیز ساختمان بانك ملی در خیابان فردوسی از نمونه‌های این نوع بناها به‌شمار می‌آیند. ایوان مدائن نیز از عمارت‌هایی بود كه در مواردی مورد اقتباس قرار می‌گرفت. ایوان و طاق عظیم آن در موزة ایران باستان مورد تقلید قرار گرفت و آندره گدار این موزه را با نوعی توجه به معماری باستانی طراحی كرد.
به این ترتیب ملاحظه میشود كه ملی‌گرایی در معماری با توجه به سبك‌های باستانی تنها به معماران ایرانی منحصر نمی‌شد، بلكه به سبب تمایلات اجتماعی موجود و به ویژه گرایش حكومت وقت به نوعی وطن‌گرایی ناسیونالیستی، معماران غیرایرانی مانند آندره گدار، ماكسیم سیرو و لئون ماركوف نیز غالباً در آثار خود از معماری باستانی ایران الهام می‌گرفتند.
در كنار دو گرایش مزبور (تقلید از بناهای كلاسیك یا نئوكلاسیك اروپایی و ملی‌گرایی) میتوان به دو گرایش عمدة دیگر توجه كرد. نخست تداوم معماری سنتی ایران كه به‌ویژه آن را در بناهایی آیینی، مانند مساجد و مزارها میتوان مشاهده كرد و سپس به معماری مدرن كه در بعضی از ساختمانهای اداری و مسكونی آن دوره قابل مشاهده است. ساختمان راه‌آهن كه گویا توسط هینریش آلمانی طراحی شده، فروشگاه فردوسی (فروشگاه شهر و روستا در خیابان فردوسی)، هنرستان دختران در خیابان سرهنگ سخایی از این گروه به شمار می‌آیند.
عوامل بسیار متعددی در دو دهة نخست قرن معاصر در شكل‌گیری گرایش‌های گوناگون در معماری مؤثر بودند كه خواست حكومت و اعیان و رجال یكی از مهم‌ترین آنها و به‌خصوص در طراحی و احداث ساختمانهای اداری و دولتی به‌شمار می‌آید.
گسترش مدرنیسم در غرب، همراه با ورود بعضی از كالاها و مظاهر تولید صنعتی و تكنولوژی نوین در ایران و پدیدار شدن دگرگونی‌هایی در بافت‌های شهری، مصالح بنایی و دگرگونی‌هایی در نظام اداری و اجتماعی كشور موجب توجه به مدرنیسم در ایران شد و این گرایش به‌وسیله برخی از معماران ایرانی كه در اروپا تحصیل‌كرده بودند مانند وارطان، در طراحی ساختمان‌ها، گسترش یافت. به‌گونه‌ای كه از دهة سوم قرن چهاردهم شمسی دو گرایش اصلی و عمده، مدرنیسم و سنت‌گرایی و چند گرایش فرعی در معماری ایرانی شكل گرفت.
چه بسا بتوان اظهار داشت كه از یك سو به سبب فقدان نهادها، مراكز و معماران و هنرمندان سنتی آگاه، اندیشمند و كارآزموده‌‌ای كه بتواند معماری سنتی را متناسب با امكانات، شرایط و مقتضیات نوین توسعه دهند و از سوی دیگر موج گسترده و عظیم غرب‌گرایی كه نه تنها معماری و بسیاری از هنرها، بلكه بسیاری از شیون اجتماعی كشور را در بر گرفته بود. معماری سنتی و آموزه‌های آن محدود شد. البته این محدودیت منجر به از میان رفتن آن نشد، بلكه كمابیش هم‌زمان با شكل‌گیری مكتب پست‌مدرنیسم، گرایش به كاربرد برخی از اصول، مفاهیم و عناصر معماری سنتی در معماری معاصر گسترش یافت و گروهی از معماران تحصیل‌كرده نیز آثاری با این گرایش طراحی و احداث كردند. برخی از این آثار غالباً به‌عنوان آثار ارزشمند معماری ایرانی در دهه‌های پیش از انقلاب اسلامی به‌شمار می‌آیند. پس از انقلاب اسلامی از یك سو به سبب وجود گرایش‌های پیشین نسبت به معماری سنتی ایران و از سوی دیگر به علت گرایش ایدئولوژیك و فرهنگی انقلاب، توجه به معماری سنتی بیش از پیش مورد عنایت قرار گرفت و آثار فراوان و متعددی به این ترتیب طراحی و ساخته شدند.
مدرنیسم چه به شكل نخستین و چه به صورت‌های بدیع و امروزی هنوز یكی از گرایش‌های مهم در طراحی به‌شمار می‌آید و اكنون نیز كمابیش مانند چند دهة گذشته یك سؤال مهم و كلی وجود دارد و آن این است كه: چگونه میتوان از اصول، مفاهیم یا عناصر معماری سنتی ایران در دورة معاصر استفاده كرد؟ البته آشكار است كه نمیتوان معماری سنتی را همانند گذشته مورد استفاده قرار داد، زیرا الگوهای اجتماعی و فرهنگی، تكنولوژی ساختمان و صنایع و مصالح ساختمانی، بافت شهری و عرصه‌های عمومی و بسیاری از پدیده‌های فرهنگی و تمدنی به‌نحوی دگرگون شده‌اند كه دیگر كسی در اندیشه الگو‌برداری ساده و ابتدایی از معماری سنتی نیست، اما هنوز بسیاری از هنرمندان و معماران ایرانی معتقدند كه میتوان از برخی اصول و مفاهیم معماری سنتی برای حداقل برخی از انواع بناها استفاده كرد. در این حالت است كه پرسش فوق میتواند معنی پیدا كند. برای اشاره به اهمیت موضوع میتوان اشاره كرد كه این سؤال فقط در ایران مطرح نیست بلكه در بسیاری از كشورهای شرقی كه در دهه‌های اخیر در پی تحولات جهانی با فرهنگ و تمدن غرب سر و كار پیدا كرده‌اند، مطرح می‌باشد.
برای یافتن پاسخ یا پاسخ‌هایی مناسب برای پرسش اخیر، لازم است در مرحلة نخست پژوهش‌هایی دربارة چگونگی بازتاب سنت در معماری معاصر ایران صورت گیرد، و هم‌زمان شرایط و روند دگرگونی‌های معماری و هنری در گذشته و حال بررسی شود و دربارة شرایط آتی بررسی‌های لازم انجام شود تا بتوان به پاسخ‌هایی مناسب دست یافت.
حسین سلطان‌زاده
در ابتدا اشاره مختصری به هنر و سپس به ایدئولوژی و همنشینی این دو کلمه با هم پرداخته خواهد شد.
الف-معماری ب-ایدئو لوژی
الف-معماری
پروردگار عالم والاترین هنرمند است هنرمندی كه دنیا و همه زیبائی ها از اوست . زیبایی شكلی و روحی از خواص اصلی هنرها می باشند هنر ها به طور عرضی با هم در ارتباط هستند زیرا منشا همه آنها زیبایی و الهام از طبیعت و عرفان است.
بعضی از هنرها دارای (زیبایی رفتاری) و بعضی دارای
(زیبایی رفتاری و بصری و حسی و شنوایی)می باشند .
معماری ایجاد فضای مادی و معنوی می کند و به عبارت دیگر معماری را
روح مکان نامیده اند .
تشابه هایی در معماری وجود داشته كه قابل لمس است كه بشرح زیر است :
1 - ایده یاconceptدر معماری :
2 - خلق اثر یک معماری بر اساس سبک خواسته شده طراحی با هماهنگی :
در معماری سازماندهی عناصر و ترکیب آنها در یک فضا به جود می آید می شود
3 - یکنواختی و تنوع :
تکرار عناصر فضایی در معماری و کاربرد مکررآن ممکن است به ترکیبی یکنواخت و خسته کننده منجر شود.از طرف دیگرتنوع طلبی افراطی و یا نو ظهور در ایجاد حجم به منظور ایجاد جذابیت بیشتر در آثار باعث ایجاد نوعی آشفتگی دیداری و سردر گمی شده و باعث پیدایش افت كل متن می گردد .
4- ریتم:
ساده ترین نوع ریتم تکرار منظم عناصر معماری در امتداد یک خط مستقیم ویا دورانی است.
5- سكون :
سکون و توقف با مفهوم مکث در معماری جنبه ای کاربردی دارد . پاگرد پله ها ، میادین و گره های شهری از نمودهای کاربردی آن است.
گاهی باایجاد یک عامل یا عنصر در فضای معماری - جلب توجه بیننده عامل مکث و سکون را می توان به خوبی پدید آورد.
سکون در معماری
عوامل متعددی از جمله سكون در ایجاد ایدهها و مفاهیم آثار معماری مؤثرند.دراین رابطه استفاده در فضاهای خاص معماری بسیار مد نظر است در فضاهایی با عملکرد فرهنگی و هنری و توریستی و... كه به تلطیف فضا و روان کمک می کند .
اشاره ای مختصر در باب معماری قدیم ایران
اگر فضاهای معماری ایرانی قدیم مورد مطالعه قرار گیرد حتماً به راز جاودانگی و سحرانگیزی این فضاها اقرار می کنید.
میدان نقش جهان و سردر بازار قیصریه و یا عالی قاپو و یا مسجد شاه و مسجد شیخ لطف ا... و یا مجموعه بناهای پارسه ( تخت جمشید ) و پاسارگاد و غیره و در دوران های دیگر آثار ارزشمند معماری توسط معماران در این دنیا بوجود آمده و جاودانی شده است .
در سایر کشورها از جمله یونان و ایتالیا و فرانسه و اتریش و در بعضی کشورهای آسیایی اثرهای ارزنده توسط معماران خلق و برخی از بین رفته و برخی باقیمانده است .
ب - ایدئولوژی
این کلمه طبق تعریف در لغت نامه دارای چندین مضمون و زمینه می باشد که در ذیل به سه مورد آن پرداخته میشود .
1- ایدئولوژی سیاسی 2- ایدئولوژی مذهبی 3- ایدئولوژی حکومتی
اگر به آثار ارزشمند معماری گذشته و یا جدید در ایران و یا یونان و یا ایتالیا نظری بیافکنیم مشاهده می شود که احداث بعضی از اماکن جنبه کاملا" سیاسی داشته که این سیاست در راستای تبلیغی بوده است .
سئوال این است که کاخ ها با عظمت در ایران و در سایر کشور ها بر چه اصلی ایجاد شده اند است .
بانظری دقیقتر مشخص می گردد که اینگونه بناها و یا به طور کلی بناهای شاخص چه در کهن و چه در قرون جدید که جنبه تبلیغی و تحکیم مرام داشته تو سط کارفرمایان سیاسی به معماران وقت ارا ئه برنامه شده و آن بنا طراحی و اجرا می گردید .
2- ایدئولوژی مذهبی
اززمان خلقت بشر و پی بردن بشر به مخلوق بودن نیایش به خالق و نزدیک شدن به آن بصورت واجبات در آمد . آئین های مذهبی نیاز به جایگاه داشت و احداث معابد و پرستشگاه ها و یا کنیسه ها و کلیساها و مساجد و سایر اینگونه بناها فقط از آن پدید آمده است . زمانی در اروپا قدرت سیاسی در دست کلیسا بود و هرچه می خواستند در جهت اشاعه آن انجام می دادند و نتیجه آن رونق ساخت اماکن مذهبی بود .
اگر نظری عمیق تر به این پروسه بیاندازیم مشخص می شود که در قرون وسطی در اروپا ایدئولوژی مذهبی در درجه اول قرارداشت .
3- ایدئولوژی حکومتی
بعضی از حکومت ها به منظور تحکیم رژیم خود نسبت به احداث مراکز خاصی همانند مراکز احزاب اقدام نمودند . مراکز حزبی در آلمان و یا ایتالیا در زمان های حکومت هیتلر و یا موسولینی و مرکز جزب کمونیست شوروی سابق از اینگونه بناهاست که توسط حکومت ایده و اهداف به معماران وقت دیکته می شد و برآن اساس طراحی انجام و بنا ساخته می شد .
بنای اصلی حکومت بعضی از کشورها براساس ایدئولوژی خاص حکومتی تدوین شده است همانند کشور ترکیه که از زمان به قدرت رسیدن کمال پاشا معروف به کمال آتاتورک شالوده و بنیان حکومت برآن اساس برقرار است .
با توجه به موارد فوق می توان به این نتیجه می رسیم كه خلاقیت های هنرمعماری در ساختمان های شاخص همگی دارای مولفه های خاص تعریف شده خود می باشند و چگونه این خلاقیت ها به وجود آمده اند فقط به صورت دیکته شدن توسط حاکمان است .
نمادهاویاساختمانهای ارزشمندموجوددر کشورهای اروپائی وآمریکاویاآسیا فقط در قالب موارد فوق می باشد .
معماری بنایی ارزشمندی میتواند خارج ازاین موارد باشد که توسط اشخاص غیر وابسته به معماران سفارش طرح داده و اجراء شود .
در زمان کنونی اگر سرمایه داران و یا تامین کنندگان مالی نباشند چگونه می توان آثار بدیع معماری شاخص را به مورد اجراء در آورد . اگر سرمایه نباشد و اگر هدف از احداث آن مشخص نباشد معماری با توجه به محتوی ساخته نخواهد شد .
نتیجه گیری احتمالی:بنائی شاخص نخواهیم داشت که دارای دورنمای آرمانی نباشد . معماری فاقد ایدئولوژی در هرزمینه نمی تواند شاخص گردد و اگر بنائی از نظر معماری شاخص شود باید اثر یکی از موارد را در آن دید .
بنای موجود در میدان آزادی تهران و یا بناهای شاخص دیگر در تهران و یا شهرستان ها در راستای یک ایدئولوژیک خاص طراحی و اجراء گردیده است .
در خاتمه به نظر نگارنده کلمه ایدئولوژی یک بعدی نیست و باید در تمام ابعاد به آن نگاه کرد و فقط بعد سیاسی را نباید ملاک گرفت .
بیژن علی آبادی
ساده تر از همه چنین می توان گفت که کاروانسرا ساختمانی است که کاروان را در خود جای می دهد و بزرگ ترین نوع ساختمانهای اسلامی است. پلان آن معمولا مربع یا مستطیل شکل است، با یک ورودی برجسته عظیم و بلند، معمولا ساده و بدون نقش، با دیوارهایی که گاهی اوقات بادگیرهایی در انتهای آن تعبیه شده است. یک دالان با طاق قوسی که مابین ورودی و حیاط داخلی قرار گرفته است، فضای کافی را برای جا دادن حیوانات بارکش فراهم ساخته است. بر روی سکوی برآمده ای که در پیرامون این حیاط قرار گرفته است، طاقگان هایی واقع شده اند که نمای داخلی را مفصل بندی کرده اند. در پشت آنها حجره های کوچکی برای منزل دادن مسافران تعبیه شده است. در کاروانسرا های دو طبقه، از حجره های پایینی برای انبار کردن کالاها و از حجره های بالایی برای منزل دادن مسافران استفاده می شد.
شهرستان یزد مرکز استان یزد بوده و در دره ای وسیع و خشک و محصور بین رشته کوههای شیرکوه و خرانق قـرار گـرفته اسـت. ایـن شهـر از شمال به شهرستان اردکان و از شرق به شهرستان بافق و از جنوب به شهرستان تفت و از غرب به استان اصفهان محدود گشته است.
این شهر از قرن پنجم رو به گسترش نهاد و اتابکان سهم به سزایی در آبادانی این شهر ایفا کردند. اکثر دانشمندان قرن هفتم و هشتم برای در امان ماندن از هجوم مغول این شهر را مرکز فعالیت خود قرار دادند. این شهرستان اماکن دیدنی و جاذبه های جهانگردی متعددی دارد که از مهم ترین آنها میتوان به مسجد کبیر یزد، مسجد جامع فهرج، بقعه سید رکن الدین، مجموعه باغ دولت آباد، تکیه و مسجد امیر چخماق، آب انبار شش بادگیری، آتشکده و برج باروی قدیمی و … اشاره کرد.
تصور مي‌شود بهم ريختن فرهنگ شهرسازي باعث ظهور و بروز بافت‌هاي سردرگم در شهرهاي ايران شده و بدين گونه است که آسيبهاي شهري به طور روزافزون خود را نشان مي‌دهند.
درا ين مقاله با عنايت به نمونه‌هايي در شهر يزد به دنبال اين نکته هستيم که چگونه عناصر و بافت‌هاي شهري مان را سازمان دهيم تا از آسيبهاي شهري کاسته شود.
این وبلاگ می خواهد دریچه ای باشد رو به اقیانوس معماری